
1. लिंग-परिवर्तन के द्वारा : जैसे-भाई-बहन, राजा-रानी, वर-वधू, लड़का-लडकी गाय-बैल, कुत्ता-कुतिया, इत्यादि ।
2. भिन्न जातीय शब्द के द्वारा : जैसे- अधम-उत्तम, अधिकतम-न्यूनतम, अनुराग-विराग, आजाद-गुलाम, आगे-पीछे, कड़वा-मीठा, इत्यादि ।
3. उपसर्ग की सहायता से : जैसे-ईश्वर-अनीश्वर, आस्था-अनास्था, अस्वस्थ-स्वस्थ, मान-अपमान, अल्पायु-दीर्धायु, अंतर्मुखी-बहिर्मुखी, इत्यादि ।
4. उपसर्ग के समान प्रयुक्त होनेवाले शब्दों के परिवर्तन से : जैसे-गणतंत्र-राजतंत्र, अल्पसंख्यक-बहुसंख्यक, उत्तरायण-दक्षिणायण, एकतंत्र-बहुतंत्र, उदयाचल-अस्ताचल, विशालकाय-लघुकाय, इत्यादि ।
5. नज समास के पद बनाकर : जैसे-नश्वर-अनश्वर, आदि-अनादि, संभव-असंभव, आस्तिक-नास्तिक, अनाथ–सनाथ, सार्थक-निरर्थक, इत्यादि।
1 | अँधेरा | उजाला |
2 | अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
3 | अत्यधिक | अत्यल्प |
4 | अंतरंग | बहिरी |
5 | अंधकार | प्रकाश |
6 | अधिकतम | न्यूनतम |
7 | अंदर | बाहर |
8 | अघम | उत्तम |
9 | अंदरूनी | बाहरी |
10 | अगम | सुगम |
11 | अक्षम | सक्षम |
12 | अनभिज्ञ | अभिज्ञ |
13 | अनाथ | सनाथ |
14 | अगला | पिछला |
15 | अनुकूल | प्रतिकूल |
16 | अग्रज | अनुज |
17 | अनुग्रह | निग्रह, विग्रह |
18 | अनुरक्ति | विरक्ति |
19 | अज्ञ | प्रज्ञ |
20 | अनुराग | विराग |
21 | अनुलोम | विलोम, प्रतिलोम |
22 | अग्नि | जल |
23 | आकर्षण | विकर्षण |
24 | अंगीकार | इनकार |
25 | अमर | मर्त्य |
26 | अघ | अनघ |
27 | अमावस्या | पूर्णिमा |
28 | अचल | चल |
29 | अमृत | विष |
30 | अर्जन | वर्जन |
31 | अर्थ | अनर्थ |
32 | अल्पसंख्यक | बहुसंख्यक |
33 | अति | अल्प |
34 | अर्थ | अनर्थ |
35 | अलभ्य | लभ्य |
36 | अर्थी | प्रत्यर्थी |
37 | अग्नि | जल |
38 | अदोष | सदोष |
39 | अपराह्न | पूर्वाह्न |
40 | अधिकारी | अनधिकारी |
41 | अखाद्य | खाद्य |
42 | अधुनातन | पुरातन |
43 | अचर | चर |
44 | अजेय | जय |
45 | अज्ञान | ज्ञान |
46 | अज्ञानी | ज्ञानी |
47 | अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
48 | अकर्मण्य | कर्मण्य |
49 | अनुरक्त | विरक्त |
50 | अनय | नय |
51 | अपकीत्ति | सुकीर्ति |
52 | अंत | आदि |
53 | अनित्य | नित्य |
54 | अपना | पराया |
55 | अलौकिक | लौकिक |
56 | अपमान | सम्मान |
57 | अप्रिय | प्रिय |
58 | असाधारण | साधारण |
59 | अपेक्षा | उपेक्षा |
60 | असभ्य | सभ्य |
61 | अपेक्षित | उपेक्षित |
62 | अमंगल | मगल |
63 | अरुचि | रुचि |
64 | अशुभ | शुभ |
65 | अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
66 | अल्पायु | दीर्घायु, चिरायु |
67 | अनिच्छा | इच्छा |
68 | अनुचित | उचित |
69 | अवनत | उन्नत |
70 | असमय | सुसमय |
71 | अनवसर | सुअवसर |
72 | अश्रु | हास |
73 | अभीष्ट | अन्भिष्ट |
74 | अनुपस्थित | उपस्थित |
75 | अनेक | एक |
76 | अपचय | उपचय |
77 | अंडज़ | पिंडज |
78 | अंसंतुष्ट | संतुष्ट |
79 | असंतोष | संतोष |
80 | आधार | निराघार, अनाधार |
81 | आधुनिक | प्राचीन |
82 | आगामी | विगत |
83 | आत्मा | परमात्मा |
84 | आयत | निर्यात |
85 | आकाश | पाताल |
86 | आकर्षण | विकर्षण |
87 | आसक्त | अनासक्त, निरासक्त |
88 | अभ्यंतर | बाहूय |
89 | आजादी | गुलामी |
90 | आरोह | अवरोह |
91 | आर्य | अनार्य |
92 | आरोही | अवरोही |
93 | आगमन | गमन |
94 | आवश्यक | अनावश्यक |
95 | आवाहन | विसर्जन |
96 | आवृत्त | अनावृत |
97 | आध्यात्मिक | आधिभौतिक |
98 | आम | ऱवास |
99 | आकुँचन | प्रसारण |
100 | आलस्य | स्फूर्ति |
101 | आदत्त | प्रदत्त |
102 | आरूढ़ | अनारूढ़ |
103 | आस्था | अनास्था |
104 | आज्ञा | अवज्ञा |
105 | अतिरिक्त | अनतिरिक्त |
106 | आवक | जावक |
107 | आगत | अनागत |
108 | आतप | छाया, अनातप |
109 | आवृत | अनावृत |
110 | अकेला | साथ |
111 | अगला | पिछला |
112 | अनृत | ऋत, तथ्य |
113 | अनुरक्त | विरक्त |
114 | अपकार | उपकार |
115 | अभिमुख | विमुख |
116 | अबला | सबला |
117 | अचेत | सचेत |
118 | अत्र | तत्र |
119 | अकाम | सकाम |
120 | अर्जन | वर्जन |
121 | अर्पित | गृहीत |
122 | अकर्त्तव्य | कर्त्तव्य |
123 | अधुनातन | पुरातन |
124 | अपराधी | निर्दोष, निरपराध |
125 | अभिमान | निरभिमान |
126 | अप्रत्यक्ष | प्रत्यक्ष |
127 | अपकर्ष | प्रकर्ष, उत्कर्ष |
128 | अप्रसन्न | प्रसन्न |
129 | अपव्यय | मितव्यय |
130 | अनुर्वरा | उर्वरा |
131 | अपूर्ण | पूर्ण |
132 | अधर्म | धर्म |
133 | अर्वाचीन | प्राचीन |
134 | आलोक | अंधकार |
135 | आय | व्यय |
136 | आमिष | निरामिष |
137 | आस्तिक | नास्तिक |
138 | इष्ट | अनिष्ट |
139 | इधर | उधर |
140 | उत्तरायण | दक्षिणायन |
141 | इहलोक | परलोक |
142 | उत्तम | अधम |
143 | इकट्टा | अलग |
144 | उपचार | अपचार |
145 | इच्छा | अनिच्छा |
146 | उर्वर | ऊसर |
147 | इति | अथ |
148 | उन्नयन | अवनयन |
149 | इंसाफ | गैंर-इंसाफ |
150 | उपयुक्त | अनुपयुक्त |
151 | इकहरा | दुहरा |
152 | ईद | मुहरंम |
153 | उपयोगी | अनुपयोगी |
154 | उष्ण | शीत, शीतल |
155 | इश्वर | अनीश्वर, जीव |
156 | ईमानदार | बेईमान |
157 | उदास | प्रसन्न, प्रफुल्ल |
158 | उचित | अनुचित |
159 | उदित | अस्त |
160 | उच्च | निम्न |
161 | उषा | संध्या |
162 | उत्कर्ष | अपकर्ष |
163 | उपजीव्य | उपजीवी |
164 | उतीर्ण | अनुत्तीर्ण |
165 | उपकारक | अपकारक |
166 | उरुकृष्ट | निकृष्ट |
167 | उतार | चढाव |
168 | उत्थान | पतन |
169 | उदीची | प्रतीची |
170 | उत्साह | निरुत्साह, अनुत्साह |
171 | उपजाऊ | बंजर |
172 | उदय | अस्त |
173 | उपार्जित | स्वयंप्राप्त |
174 | उत्पतन | निपतन, अवतरण |
175 | उदात्त | अनुदात्त |
176 | उदार | अनुदार, कृपण |
177 | ऊँच | नीच |
178 | उद्यम | निरुद्यम |
179 | ऊँचा | नीचा |
180 | उधार | नकद |
181 | ऊसर | उपजाऊ |
182 | उद्धत | विनीत |
183 | ऊर्ध्वमुख | अधोमुख |
184 | उन्नति | अवनति |
185 | ऊपर | नीचे |
186 | उन्मुख | विमुख |
187 | ऋणात्मक | धनात्मक |
188 | उन्मुलन | मुलन |
189 | एक | अनेक |
190 | उपकार | अपकार |
191 | एकता | अनेकता |
192 | उपयोग | दुरुपयोग |
193 | एड़ी | चोटी |
194 | उपर्सग | प्रत्यय |
195 | एकमुखी | बहुमुखी |
196 | उपस्थित | अनुपस्थित |
197 | एकतंत्र | बहुतंत्र |
198 | उपस्थिति | अनुपस्थिति |
199 | उतर | दक्षिण |
200 | एकेश्वरवाद | बहुदेववाद |
201 | ऐहिक | पारलौकिक |
202 | ऐक्य | अनैक्य |
203 | ऋजु | कुटिल, वक्र |
204 | ऐतिहासिक | अनैतिहासिक |
205 | ऐश्वर्य | अनैश्वर्य |
206 | औचित्य | अनौचित्य |
207 | औद्धत्य | अनौद्धत्य |
208 | औदार्य | अनौदार्य |
209 | अंतर | सतत |
210 | औपचारिक | अनौपचारिक |
211 | औदत्य | अनौदात्य |
212 | कड़वा | मीठा |
213 | कटु | मघु |
214 | कठिन | सरल, सहज |
215 | कीर्ति | अपकीर्ति |
216 | कृतज्ञ | कृतघ्न |
217 | कृत्रिम | प्राकृत |
218 | कृष्ण | कंस’, शुक्ल, श्वेत |
219 | कनिष्ठ | ज्येष्ठ |
220 | कपूत | सपूत |
221 | कृपण | उदार, दानी, दाता |
222 | कर्मण्य | अकर्मण्य |
223 | कर्कश | क्रोमल, मधुर, सुशील |
224 | करुण | निष्करुण, अकरुण, निष्ठुर |
225 | कसूरवार | बेकसूर |
226 | क्रय | विक्रय |
227 | कलुष | निष्कलुष |
228 | कुटिल | सरल |
229 | कुरूप | सुरूप, सुन्दर |
230 | कुसुम | वज्र |
231 | कोप | कृपा |
232 | कोमल | कठोर |
233 | कर्म | अकर्म, निष्कर्म |
234 | कपटी | निष्कपट |
235 | कर्मठ | अकर्मण्य |
236 | क्रिया | प्रतिक्रिया |
237 | कृश | स्थूल |
238 | क्रुद्ध | शांत |
239 | कानूनी | गैरकानूनी |
240 | किनारा | बीच |
241 | कान्त | कांता |
242 | कुमार्ग | सुमार्ग, सन्मार्ग |
243 | कुपुत्र | सुपुत्र |
244 | कुपुत्री | सुपुत्री |
245 | कंटक | निष्कंटक |
246 | कड़ा | मुलायम, नरम |
247 | कच्चा | पक्वा |
248 | कम | अधिक, ज्यादा |
249 | कमी | बेशी |
250 | काम | आराम, निष्कत्म |
251 | काला | गोरा |
252 | कुत्सा | प्रशंसा, स्तुति |
253 | कमजोर | ताकतवर |
254 | काबिल | नाकाबिल |
255 | कुकर्म | सुकर्म |
256 | क्रोधी | अक्रोधी, प्रस्रन्न |
257 | क्रेता | विक्रेता |
258 | क्रय | विकय |
259 | कायर | निडर |
260 | क्रोध | क्षमा |
261 | कठोर | दयालु |
262 | खरीद | बिक्री |
263 | खल | सज्जन |
264 | खद्य | अखाद्य |
265 | खिलना | मुरझाना |
266 | खीजना | रीझना |
267 | खंडन | मंडन |
268 | खरा | खोटा |
269 | खुशी | गम |
270 | खुश | नाखुश, गमगीन, दुखी |
271 | खुला | बंद |
272 | खोलना | बाँधना |
273 | खुशबु | बदबू |
274 | खुशकिस्मत | बदकिस्मत |
275 | खुशनसीब | बदनसीब |
276 | गगन | धरा, पृथ्वी |
277 | गत | आगत |
278 | गणतंत्र | राजतन्त्र |
279 | गमन | आगमन |
280 | गरल | सुधा, अमृत |
281 | गरीब | अमीर, धनी |
282 | ग्रस्त | मुक्त |
283 | गहरा | छिछला |
284 | ज्ञान | अज्ञान |
285 | ग्राम्य | शिष्ट |
286 | गुण | दोष, अवगुण |
287 | गुप्त | प्रकट |
288 | गुरु | लघु, शिष्य |
289 | गीला | सूखा |
290 | गृहस्थ | सन्यासी |
291 | गृही | त्यागी, सन्यासी |
292 | गेय | अगेय |
293 | गोचर | अगोचर, गोतीत |
294 | गरमी | सरदी |
295 | गौरव | लाघव |
296 | ग्राह्य | त्याज्य |
297 | ग्रस्त | मुक्त |
298 | गंभीर | चंचल |
299 | गाढा | पतला, तनु |
300 | गूढ़ | प्रकट |